Fons Van Dyck: De toekomst is terug

De oorlog in Oekraïne, de klimaatcrisis, zorgen over vergrijzing en vereenzaming en het wantrouwen tussen mensen. Communicatiespecialist Fons Van Dyck deed een onderzoek bij duizend Vlamingen en schetst een somber tijdsbeeld in ‘De toekomst is terug’. Een boek dat confronteert, maar ook een baken van hoop wil zijn in een chaotische wereld. (Foto’s: Koen Fasseur)

Waarom heeft u dit boek geschreven?

Fons Van Dyck: “We beleven een steeds snellere opvolging van crisissen, waardoor we in een soort van permacrisis, een staat van permanente crisis, zijn beland. Deze permacrisis brengt allerlei gevolgen voor de psychologische stemming van de mensen met zich mee. Ik vroeg me af of je hierin patronen kan herkennen, een structuur. Waar staan we vandaag en wat komt er op ons af? De resultaten in dit boek zijn onderbouwd met eigen onderzoek.“

U zegt dat we op een belangrijk kantelpunt staan?

Fons Van Dyck: “We staan op een kantelpunt in een langetermijngolf van de stemming van massa’s. We zitten voorbij het toppunt van een hoge golf en stevenen af op een mentale winter, ergens naar het einde van dit decennium. Het vertrouwen in de toekomst ebt weg en de angst neemt de bovenhand. ‘What goes up, must come down’ is een wijsheid die van toepassing is op alle golven. Maar we hebben dit in het verleden nog meegemaakt én ook weer overleefd. Hoe die winter zal aanvoelen, bepalen we in ruime mate zelf. Deze permacrisis is een kans om de toekomst beter en duurzamer te maken.”

Dit kantelpunt is te vergelijken met de situatie in de jaren zeventig schrijft u. Waarom?

Fons Van Dyck: “Door die aaneenschakeling van crisissen komt het vertrouwen in de toekomst onder druk te staan. In de jaren zeventig hebben onder meer de Jom Kippoeroorlog in 1973 en de oliecrisis een proces op gang gebracht dat het economisch industriële weefsel grondig door elkaar schudde. De jaren tachtig vormden een hoogtepunt van spanning in de maatschappij, dat begon met de crisissen in de jaren zeventig. Je had bij ons de sluiting van de steenkoolmijnen en van de grote staalfabrieken. De scheepsbouw en de textiel hadden het moeilijk, er was massale werkloosheid en je kreeg daar nog eens de aanslagen van de Bende van Nijvel bovenop. Je merkt die sfeer van maatschappelijke angst overigens heel goed in de televisieserie ‘1985’. De angst en onzekerheid uit die periode dreigen nu weer dominant te worden.”

U hangt uw boek op aan vier V-krachten die in elk van ons zitten en van alle tijden zijn: veroveren, verdedigen, verbinden en verkennen. Spelen deze 4 krachten ook bij onze bedrijven?

Fons Van Dyck: “We zitten voorbij het toppunt van een hoge golf en stevenen af op een mentale winter, ergens naar het einde van dit decennium.”

Fons Van Dyck: “Iedere mens, iedere organisatie, iedere samenleving heeft iets van die vier V’s in zich. Veroveren staat voor de hang naar groei en stijgende omzetmarges. Op economisch vlak zie je vandaag al een concentratie van macht, met een paar grote spelers en veel kleinere spelers. Veel bedrijven en sectoren zullen moeten overleven en zullen moeten vechten om een steeds kleiner wordende taart.

De kracht van het verdedigen slaat op identiteit en cultuur, je waarden, je DNA en het mijden van risico’s. De positie van vrouwen in management- en bestuursfuncties komt onder druk te staan, zo blijkt ook uit studies. De kracht van het verbinden gaat om het samenwerken, de connectie met de medewerkers, klanten en concullega’s maar ook om het vormen van ecosystemen en allerhande netwerken. De kracht van het verkennen gaat om de openheid voor verandering, over grenzen verleggen en het in vraag stellen van de status quo.

Tekenend voor een periode van angst en onzekerheid is dat de krachten veroveren en verdedigen het winnen van de krachten verkennen en verbinden. Het positieve nieuws is: we kunnen het tij nog keren. De uitdaging voor onze bedrijven is de juiste balans te vinden tussen die 4 krachten en toch jezelf te blijven. Want een bedrijf dat wil overleven, zal de 4 krachten nodig hebben, ook het verbindende en verkennende. Je moet de dubbele beweging doen, zowel de kracht van het verdedigen door bijvoorbeeld goed op het budget te letten, maar tegelijkertijd ook die van het verkennen door selectief in te zetten op vernieuwing. Het zal en-en moeten zijn.”

U benoemt 10 olifanten in de kamer als de tikkende tijdbommen. Maatschappelijke ontwikkelingen die zich aftekenen over een lange periode en waarvoor een oplossing uitblijft. Welke vindt u zelf bijzonder prangend?

Fons Van Dyck: “Een klassieker is de gigantische overheidsschuld wat een internationaal fenomeen is, onder meer veroorzaakt door de corona-epidemie en aangedikt door de oorlogseconomie die er aankomt. Je hebt natuurlijk ook de opwarming van aarde. Maar wat me bijzonder veel zorgen baart, is de vereenzaming, dat niet voor niets het thema van de Warmste Week dit jaar is. 9 op 10 Vlamingen kent wel iemand die zich eenzaam voelt, zo leert mijn onderzoek. Daarnaast is er de ontvolking. We leven met steeds minder mensen. Dat is nu al dramatisch zichtbaar in Japan, Korea, Italië en in sommige rurale gebieden in Frankrijk. Het enige continent dat nog netto in bevolking aangroeit, is Afrika. Crisissen zijn van alle tijden maar de combinatie van ontvolking en de problematiek van de opwarming, is volgens mij onuitgegeven.”

“Wat me bijzonder veel zorgen baart, is de vereenzaming.”

Uit uw studie blijkt dat 80% van de Vlamingen vindt dat technologie ons leven zal verbeteren. Hoe kijkt u naar de doorzetting van AI?

Fons Van Dyck: “AI is de 6de grote technologische revolutie. De laatste revolutie was de pc en het internet. Ik denk dat AI een gamechanger is met een even grote en diepgaande impact als de pc en het internet. Elk kennisberoep – iedereen die met een beeldscherm werkt – zal geïmpacteerd worden. Op dit moment zoekt quasi elk bedrijf naar een manier om met AI om te gaan. Zoals bij iedere nieuwe technologie zijn er minpunten, gevaren en ethische kwesties, maar ze opent nieuwe mogelijkheden. Ik zie AI als een hulpmiddel om meer te produceren en om gestandaardiseerde processen soepeler te laten verlopen.

Het is een technologie die enorme voordelen voor onze uitdagingen kan bieden, bijvoorbeeld in de medische wereld of bijvoorbeeld bij de vereenzaming. In de VS experimenteren ze met AI-robots bij bejaarden die hun partner hebben verloren. Na een aantal weken begint de robot de bejaarde te kennen en fungeert als een soort van metgezel die het leven aangenamer maakt. Hoe je het ook draait of keert, het zijn altijd technologische vernieuwingen die ons vooruit stuwen, die voor maatschappelijke vernieuwing zorgen.”

WIE IS FONS VAN DYCK?

Fons Van Dyck is doctor in de media- en communicatiestudie en politicoloog, en al vele jaren een gerespecteerde stem in de wereld van ondernemingen, politiek, middenveld en media. Hij staat aan het hoofd van de strategische denktank Think BBDO in Brussel, doceert over merken aan de VUB en was vele jaren columnist voor De Standaard.

WAT ONTHOUDEN?

In ‘De toekomst is terug’ schetst Fons Van Dyck hoe de verhoudingen tussen de vier V-krachten meeschommelen met de langetermijngolven van de psychologie en de stemming van de massa’s. Door enkele stevige crisismomenten de voorbije jaren zitten we volgens Van Dyck aan het einde van een mentale hoogconjunctuur, en komen er enkele decennia van mentale laagconjunctuur aan, met veel angst en onzekerheid over wat de toekomst zal brengen, zoals we die ook hebben gekend in de jaren twintig en dertig of de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw.

Fons Van Dyck: De toekomst is terug, Pelckmans, 2023. 384 blz.